ایکینچی دونیا محاریبه‌سیندن سونرا ایراندا گئدن سیاسی-اجتماعی پروسسلره
و آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سی‌نین یارانما سبب‌لرینه بیر باخیش
اؤلکه‌میزین تاریخینده 21 آذر حرکاتی ان اؤنملی سیاسی حادثه ساییلیر. اؤلکه‌ده بو تاریخی حادثه درین سوسیال دییشیکلیگه سبب اولا بیلردی. ایراندا سیاسی، اقتصادی و سوسیال گئری‌لیگه سون قویا بیلردی. ایرانین سون یوز ایللیک تاریخی اؤلکه‌نین مستقیللیک، آزادلیق و سوسیال عدالت اوچون اورادا یاشایان خالقلار، خصوصیله غیرت‌لی آذربایجان خالقی طرفیندن فداکارلیقلا آپاریلان مباریزه ایله دولودور. اونلار بو یولدا چوخلو قوربان‌لار وئرمیش‌لر. تاریخین معین مرحله‌لرینده خالقین مباریزه‌سی مرتجع و آوتوریتار حکومت‌لری گئری چکیلمه‌یه مجبور ائتمیش. سون ایللردکی اجتماعی-سیاسی حرکات و اینقیلابلار بو خالق‌لارین مؤوجود دورومدان خلاص اولما‌لاری، داها یاخشی و اینسانی بیر حیات یاشاما‌لاری اوچون ائتدیک‌لری مباریزه‌نین نتیجه‌سی‌دیر. ارتیجاچی قوه‌لر امپئریالیست دؤولت‌لرین کمگیندن یارارلانماقلا مؤوجو شرایطی ساخلاماقدا دیرنیش گؤسترمه‌لری سبب اولدو کی، اؤلکه خالق‌لاری اؤز ایستک و طلبلرینه چاتماسین.
ایگیرمینجی عصرین اوللرینه قدر ایران چار روسیاسی و اینگیلتره‌نین نفوذ دایره‌سینده ایدی. شیمال و شیمال-غربی روسیا و جنوب منطقه‌سی ایسه اینگیلتره‌نین تأثیری آلتیندا ایدی. ایران دؤولت‌لری بیری دیگری‌نین آردینجا اونلارین الالتی‌سینا چئوریلدی‌لر. ایگیرمینجی عصر اینقیلابلار عصری‌دیر. بو عصرین اوللرینده روسیا اینقیلابی دونیانین سیماسینی ده ییشدی. ایراندا دا مشروطه و سونراکی اینقیلابلار مرتجع حاکمیت‌لری یا دئویریر و یا اونلاری گئری چکیلمه‌یه وادار ائدیردی. لاکین اؤلکه ایجتیمایتین گئری قالماسی سببین‌دن بو نایلیت‌لر اوزون سورمه‌دی. II دونیا محاربه‌سی آسان‌لیقلا ایران‌دان دا یان کئچمه‌دی. موتتفیق دؤولدلر ایرانا اوردو گؤندره‌رک، اورانی ایشغال ائتدی‌لر. فاشیزمین گوجلنمه‌سی سبب اولدو کی، رضا شاه اینگیلتره‌دن اوز دؤندره‌رک آلمایا ایله بیرلشدیگی اوچون اؤلکنی ترک ائتمه‌یه مجبور اولدو. اونون یئرینه اوغلو محمدرضا سلطنته ییه‌لندی. مرکزی ایران حکومتی کئچمیش‌دکی کیمی اینگیلتره‌نین نفوذو آلتینا کئچدی، البته سونرا‌لار آمئریکانین تأثیری آلتیندا کئچدی. ایرانین شیمال و شیمال-غربینده وضعیت چوخ فرقلی ایدی. اؤلکه‌نین بو منطقه‌سی‌نین اها‌لی‌سی مختلیف سببلردن، او جمله‌دن آوروپانین سیاسی و سوسیال اینکیشافی‌نین تأثیری نتیجه‌سینده باشقا بؤلگه‌لره نیسبت داها دا رادیکال ایدی‌لر. بونا باریز نمونه اولا‌راق مشروطه اینقیلابینی، خیابانی و جنگل حرکات‌لارینی گؤسترمک اولار.
محاربه‌نین شرط‌لری دونیادا قلوبال شرایطی ده ییشه‌رک مرکزی ایران دؤولتی‌نین داغیلماسینا دا سبب اولدو. اؤلکه‌ده نیسبی سیاسی فضانین آچیلماسی اینقلابچی، زحمتکئش و مترقی قوه‌لرین فعالیتینه زمین یاراتدی. سیاسی محبوس‌لار حبس‌خانا‌لاردان بوراخیلیب، سورگونده اولان‌لار ایسه اؤز دوغما دیار و شهرلرینه قاییتدیلار. اجتماعی-سیاسی جمعیت‌لرین تشکیلینه و گئنیش فعالیتینه شرایط یاراندی. سیاسی مترقی تشکیلات‌لار، او جمله‌دن فهله، زحمتکئش، طلبه، ضیا‌لی، مدنی و ساییر جمعیت‌لر بیری-دیگری‌نین آردینجا یارانا‌راق، فعالیته باشلادی.
باشقا طرفدن ایسه بوتون دقت پارلامئنت سئچکی‌لرینه یؤنلمیشدی. اوزون مدت دیکتاتورلوق رئپرئسسیا‌لاریندان سونرا ١٤-جو پارلامئنت تشکیلی ایلک دئموکراتیک مجلیس اولا‌راق مترقی قانون‌لار قبول ائتمکله اؤلکه‌نین طالئیینده تأثیر ائدیجی رول اوینایا بیلردی.
بیر چوخ مناقیشه و کئشمه-کئش‌لردن سونرا نهایت سهیلی حکومتی ١٣٢٢-جی ایلین یولوندا سئچکی فرمانی وئره‌رک، "سئچکی‌لرین تمامیله شفاف، آزاد اولاجاغینی و خالقین حقیقی سسوئرمهسی ایله نماینده‌لرین سئچیلهجگینه سؤز وئردی. تاکی، خالق قانونی حاقینا یئتیشمکله اؤلکه‌ده امین-آمان‌لیق حکم سورسون." لاکین وئریلن وعدلرین عکسینه اولا‌راق سئچکی ارتیجاع و دونیا امپئریالیزمی‌نین عامللری‌نین مداخیله‌سیله اوزلهشدی. اولجه‌دن اؤلکه‌ده کؤکلو دهییشیک‌لره قارشی اولان شخص‌لری سئچه‌رک مجلیس نمایندنده‌لری صفتی ایله پارلامئته داخیل ائتدی‌لر. یالنیز آز بیر قروپ نماینده حقیقتن خالق طرفیندن سئچیله‌رک مجلیسه داخیل اولدولار. او نماینده‌لرین آراسیندا تبریز شهریندن بیرینجی یئرده سئچیلمیش شخصی- سید جعفر پیشهورینی قئید ائده بیلریک. بونا باخمایا‌راق، ١٤-جو مجلیسده یووا سالمیش مرتجع نماینده‌لر طرفیندن پیشهوری‌نین اعتبارنامه‌سی(مانداتی) رد ائدیلدی. او، بو باره‌ده دئییر: “ مجلیسده یئرلری ایشغال ائتمیش خائنلرله سویومون بیر آرخا گئتمهیهجگینی بیلیردیم. حس ائدیردیم کی، بو یولکسنلر و قولدورلار آسان‌لیقلا منی اؤز آرا‌لاریندا گؤرمه‌یه راضی‌لیق وئرمه‌یه‌جک‌لر. بو اوزدن فورصتدن استفاده ائده‌رک پارلامئتده اؤز سؤزلریمی دئدیم. منی پارلامئنته گؤندرن ١۶ مین سئچیجیمین ایستک و طلب‌لرینی اورادا بیان ائتدیم. اونلار درین سوکوت و چوخ دقتله سؤزلریمه قولاق آسا‌راق اونلاری تصدیقله‌دیلر. لاکین بو تصدیق اونلارین قارا پرده آرخاسیندا خیانتلرینی اؤرت-باسدیر ائتمکدن باشقا بیر شئی دئییلیلدی. اللرینه فورصت دوشن کیمی اؤز-اؤزلرینه دئدی‌لر: “ دئیه‌سن بو آذربایجانلی بیر یئرده اوتوران دئییل، اونو بورا‌دان اوزاقلاشدیرماق لازیم‌دیر.” تولکولره یاراشان پیس‌لیکله اعتبارنامهمه قارشی چیخدی‌لار. بونا باخمایا‌راق اومیدسیزلیگه قاپیلمادیم. "آزادلیق جبهه‌سی” اطرافیندا توپ‌لاشان آزادلیق‌سئور اینسان‌لارلا بیرلیکده یئنیدن مباریزه‌یه باشلادیم. تأسفله بیزیم آلوو‌لو سؤزلریمیز تأثیرسیز و جاواب‌سیز قالدی. اما تهران ارتجاع و خالق‌لارین حقوقلارینین پوزولماسی استقامتینده حرکته کئچدی....
پیشهوری مباریزه‌سینی داوام ائتدیره‌رک، بیر قروپ یئرلی ضیا‌لی، ژورنالیست و اسکی اینقیلابچی‌لارلا بیرلیکده سیاسی بیر تشکیلاتین تملینی قویماق مقصدیله تبریزه قاییدیر. او، بئله بیر نتیجه‌یه گلیر کی، آذربایجان خالقی‌نین گوجو ایله بیر میللی حکومت یارادیب، اورادا مترقی اصلاحات آپارماقلا ایران اجتماعیتی‌نین اینکیشافینا سبب اولوب، اؤلکهنی قولدور و مرتجع‌لرین ظلموندن خلاص ائده بیلر.
بئله‌لیکله، (١٣٢٤-جو گونش ایلی شهریور آیی‌نین ١٢-ده(١٩٤۵-جی ایل سئنتیابرین اوچو) هفته‌نین بیرینجی گونو پیشهوری اون نفرله بیرلیکد ایکی دیلده، آذربایجان و فارس دیللرینده بیر بیان نامه(موراجیعتنامه) حاضرلاندی. بو بیان نامه بیر چوخ گؤرکملی و نفوذلو شخصیت‌لر طرفیندن بؤیوک رغبت قارشیلاندی. آز بیر زامان ایچینده مراجیعتنامهنی امضالایانلارین سایی ۵٠-یه یاخین اولدو. “آذربایجان” قزئتی‌نین ایلک نمره‌سی‌نین صحیفه‌لری مراجیعتنامه‌دن مدافعه ائتمک و اونا قوشولماق اوچون مینلرله آذربایجانلی طرفیندن وئییلن اعلان‌لارلا دولدو. اها‌لی طرفیندن مثلی گؤرونمهمیش آلقیشلاردان سونرا بئله بیر اعلان وئریلدی کی، ٢٢ شهریوره قدر بیان نامهنی امضالایانلار فیرقه‌نین تأسیسچی‌لری کیمی ساییلسینلار. دئمک اولار کی، فیرقه‌نین تأسیسچی هئیتی مین نفره یاخین اولموش. لاکین سونرا‌لار آذربایجان‌داکی ایران “توده” پارتیاسی‌نین ۶٠ مین عضوو اولان ایالت تشکیلاتینین آدف-له بیرلشمه‌سی، همچنین کند و شهرلرده مختلیف اجتماعی قروپ‌لار اونا قوشولماقلا فیرقه ملی قدرتلی بیر تشکیلاتا چئوریلدی.
فیرقه‌نین کئچمیش صدری امیرلی لاهرودی جناب‌لاری آدف-نین یارانماسی‌نین آذربایجان خالقی طرفیندن نئجه آلقیشلاندیغی باره‌ده بئله دئییر: “ اها‌لی‌نین رئاکسیاسی چوخ یاخشی ایدی. خالق مثلی گؤرونمهمیش سئوینج و شؤوقله فیرقه‌نین یارانماسینی آلقیشلادی. موراجیتنامه‌نین نشرین‌دن هله بیر هفته کئچمهمیش آذربایجانین شهر، کند و اوجقار قصبه‌لرینده اونون مینلرله نوسخه‌سی ال به ال گزیردی. بیر نفر مراجیعتنامه‌نین متنینی توپلانمیش ساوات‌سیز کند اها‌لی‌سینه اوخویوردو. من اؤزوم بو حادثه‌نین جانلی شاهیدی ایدیم. آذربایجان خالقی بیر نئچه دفعه اؤز حقوقونو الده ائتمک اوچون قیام ائتمیشدی. بو یولدا کیفایت قدر تجروبه‌یه مالیک ایدی. مشروطه و خیابانی حرکاتیندان قیرخ ایلدن آز کئچمیشدی. بو حرکاتلارین ایدئیا و هدف‌لری هله ده خالقین شعوروندا یاشاییردی. حتی اولکی حرکاتدا اولان شخص‌لردن بو تشکیلاتین یارانماسیندا اشتراک ائدیردی‌لر. ۲١ آذر حرکاتی کئچمیش حرکاتلارین فونوندا یارانمیشدی. یعنی تصادفی و بیر گئجه‌ده یارانان حرکات دئییلدی. البته بو حرکاتین یارانماسیندا پیشهوری‌نین رولونو اونودماق اولماز. او، بؤیوک تجروبه‌یه صاحب ایدی. ایران، خصوصیله آذربایجاندا اولان اجتماعی-سیاسی وضعیتی یاخشی بیلیردی.” ١٣۲٤-جو گونش ایلی آبان آیی‌نین ٢٩-٣٠-دا تبریز شهرینده تشکیل اولان خالق قورولتایی اؤزونو موسیس‌لر مجلی‌سی اعلان ائدیب و قرارا گلدی کی، آذربایجان میللی مجلی‌سینی تأسیس ائتسین. آذربایجان خالقی آزاد و دئموکراتینک سئچکی یولو ایله اجتماعیتین بوتون زومره‌لری‌نین ایچیندن مترقی و آزادلیق‌سئور اینسانلاری بو مجلیسه نماینده سئچدی. ۲١ آذر گونو میللی مجلیس اؤز اجلاسینی آچیق اعلان ائده‌رک آذربایجان میللی حکومتینی یاراتماق اوچون آدف-نین صدری پیشهورییه صلاحیت وئردی. تبریز شهریندکی مرکزی دؤولتین حربی آلایی‌نین کومان‌دیرلری خالقین طلبی مقابیلینده تسلیم اولوب و راضیلیغا اساساً ترک سلاح ائدیلدی‌لر.
میللی حکومت آذربایجاندا بیر سیرا کؤکلو اصلاحاتا باشلادی. او جمله‌دن خالصه و میللی حرکاتا قارشی اولان خائن فئودال‌لارین تورپاق‌لاری سایی بیر میلیونا یاخین یوخسول کندلیلر آراسیندا بؤلوندو. کندلی‌لره یاردیم مقصدیله “آقرار بانکی” و سووارما شیرکتی تأسیس اولوندو. عشاییرلر آراسیندا اولان عدالت‌سیز مناسیبت‌لرین لغو اولونماسی اوچون بیر سیرا تدبیرلر و همچینین دئموکراتیک قانون تصدیق اولا‌راق حیاتا کئچیریلدی. فهله‌لرین نظارتی آلتیندا زاوودلار ایشه سالیندی و بیر سیرا یئنی موسیسه‌لر انشاء ائدیلدی. فارس دیلی ایله یاناشی آذربایجان دیلی دؤولت دیلی اولا‌راق، رسمیت تاپدیق‌دان درهال سونرا تلیم-تربییه‌نین گئنیشلنمه‌سی، ساواتسیزلیغین کؤکونون کسیلمه‌سی اوچون الوئریشلی شرایط یاراندی. اونیوئرسیتئتی‌نین، رادیو شیرکتی‌نین تأسیس اولونماسی، مطبوعات ساحه‌سی‌نین گئنیشلنمه‌سی مدنیت، ادبیات و اینجهصنعتین اینکیشافینا چوخ یاردیم ائدیردی. اؤلکه‌ده “معاریف” و “آذربایجان” آدلی چاپ‌خانا‌لار یارادیلدی. “آذربایجان شاعرلر جمعیتی”، “اینجهصنعت” اداره‌لری، دؤولت تئاتری” و “آذربایجان فلارمونیاسی” یارادیلدی. عمومی صحیه شعبه‌لرین تمه‌لی قویولدو. تجارتی نظاملاماق، بازارلاردا باهالاشما و هرج-مرجین قارشی‌سینی آلماق مقصدیله میللی حکومت طرفیندن نظارت اداره‌سی یاراندی. آذربایجانین بانک و مالیه ایشلری نظاما سالیندی. آذربایجان خالقی فیرقه تشکیلا‌ری‌نین رهبرلیگی آلتیندا شهر و قصبه‌لرده تیکینتی ایشلریله مشغول اولدولار. میللی حکومت ایران تاریخینده ایلک دفعه اولا‌راق قادینلارا کیشی‌لرله برابر سئچیب-سئچیلمک حقوقو وئره‌رک، اونلارین میللی مجلیس سئچکی‌سینده ایشتیراک ائتمه‌سینی تأمین ائتدی. میللی حکومتین باشقا اؤنملی تدبیرلریندن بیری ده آذربایجانین تهلوکه‌سیزلیگینی تأمین ائتمک اوچون فدای دسته‌لری‌نین یارادیلماسی و میللی اوردونون تمه‌لی‌نین قویماسی ایدی.
غربین تدقیقاتچی‌لاری‌نین بیر چوخونون فیکرینجه “آذربایجان میللی حکومتی” بیر ایلده آپاردیغی اصلاحات رضا شاهین ٢٠ ایلده آپاردیغی اصلاحاتا برابردیر."
ائله بو باخیمدان دا میللی حکومتین آپاردیغی اصلاحاتلار ایران خالق‌لارین آزادلیغینا و میللی حقوقلارینین اینکیشافینا بیر نومونه اولا بیلردی.
بو اوزدن ده ٢١ آذر میللی-دئموکراتیک حرکاتی امپئریالیزم و اونون ال آلتی‌سی اولان پهلوی رژیمی‌نین کین و نیفرتینه سبب اولدو. بو اوزدن ده بوتون گوجو ایله او حرکاتیین دئویرمک اوچون قانلی تدبیرلره ال آتدی.
آذربایجان خالقی‌نین قتل عامی، میللی حکومتین نایلیت‌لرینی محو ائدیلمه سی، اؤلکه‌نین دونیادا گئدن اجتماعی اینکیشافدان گئری قالماسی هابئله اوزون مدت استبداد و دیکتاتورلوغون داوام ائتمه‌سی بو مغلوبیتین نتیجه‌سی ایدی.
