باکیدا یاشایان ایرانلی بیر مهاجرله دانیشیق

هله ده اینام یاشادیر

دانیشیغی آپاران: ایبیش

کئچمیش یوزایللیک ده آذربالیجاندان معین اجتماعی و سیاسی سببلر اؤزره، مهاجرت آخینی اؤلکه دن خارجه باش وئرمیشدیر. هر مهاجرت دؤورونؤن اؤزونه مخصوص سببلری، مهاجرت ترکیبی و مهاجر طالعی اولموشدور. بو گؤن ده آذربایجان جمهوری سینده یاشایان قدیم مهاجرلردن بیری دکتر «عادله خانیم چرنیک بلند»دیر. ١۵ یاشیندا اردبیل شهریندن اجتماعی مبارزه یه قوشولان عادله خانیم، بوگون ٩٠ یاشینا چاتماق اؤزره دیر. عادله خانیمین مهاجرت دؤوروندن خاطره لرینی ائشیتمک اؤچون، اونونلا  باکی شهرینده آپاردیغیمیز اطرافلی دانیشیغیمیزین خلاصه سینی تقدیم ائدیریک.

عادله خانم، سیز یئنی یئتمه یاشلارینیزدا سیاسی مهاجرته مجبور اولدونوز. اؤنجه بو یاشدا سیاسته قاتیلماغینیزین سببلریندن دانیشین.

١٣٢٤- جی ایلده آذربایجاندا ٢١ آذر نهضتی نین نتیجه سینده ملی حؤکومت یاراندی. او ملی حکومت دؤورونده بوتون او زامانکی جوان لار کیمی، من ده بوحرکاتا قوشومدوم. اردبیلده جوانلار تشکیلاتینین فعال عضوی اولدوم و قیزلار شعبه سینده چوخ یاخشی ایشلر او جمله دن تئاتر و کنسرت پروگراملاری گوردوک. او زامان منیم ١۵ یاشیم وار ایدی. آتام و آنام دا سیاسی فعالیتلری وار ایدی و ملی حؤکومت یاراناندان سونرا اونلاردا گلدیلر دمکرات فرقه سینین عضوی اولدولار. «آرازین او تاییندا» کی فیلیمده، آذربایجان فیلارمونیاسی نین شکیللری وار. بیزیم ده شکیللریمیز وار.

نه عامللر سیزی بو یاشدا مهاجرته مجبور ائله دی؟

آذربایجان ملی مختاریت ایسته ییردی، ایراندان آیریلماق ایسته میردی. آنجاق خارجی دولتلر و ایران شاهلیق رژیمی نین قشون لاری قورخدولار کی بو ملی ایستک یاییلسین ایرانین باشقا ملتلری نین آراسیندا. دؤنیادا سیاستلر دییشدی. خارجی قوه لر خصوصیله آمریکا و انگلیسین کؤمگی ایله، شاهلیق رژیمی نین قشونلاری بو نهضتی و مختاریتیمیزی یئرینده بوغماق ایسته دیلر. طبیعی کی ظلملر اولوندو. باشلاندی بیرینجی زنگاندان. زنگاندا ائله حادثه لر تورتدیلر کی دهشته گتیریردی آدامی. حتی بئله ائشیتمیشدیم زنگاندا بیر خانیمی دمکرات قیز ایدی دئیه، اینینده پالتار اولمادان کوچه نین اورتاسیندا گزدیرمیشدیلر. بو ظلملر، بو جنایتلر، ایستر ایسته مز بیزلری ده واهمه یه سالمیشدی.

آذر آییندا قشون گلدی آذربایجانا. منیم آنام دا باشقا آداملارلا بیر یئرده، منی گؤتوردو کئچدی شوروی یه. البته بیزیم بو تایا کئچمه ییمیزی ده شخصآ نه من نه آنام بیلمیردیک. بیز ائله بیلیردیک کی داغلارا چکیلیریک، داغلاردا محاربه ائله مک ایسته ییریک. اولا بیلر او جمعیتده نئچه نفر بیلیردیلر. اما بیز بیلمیردیک. حتی بیز گئتدیگیمیز ماشینین ایچینده بوللوجا توربالاردا سلاح و فشنگ وار ایدی. جوانلاریمیز آروادلارینی، اوشاقلارینی، ائوینی، ائشیگینی، قویوب آنجاق سلاح گوتورموشدولر. بیز ائله بیلیردیک، اما گوردؤک کئچمیشیک بو یانا.

سیز آنانیزلا برابر کئچدیز بو تایا؟

آنام زنجان حادثه سیندن نئجه قورخموشدوسا، منی شهردن چیخارتدی کئچدی بو تایا. کؤچدی کی زنجان حادثه سی بیزیم باشیمیزا گلمه سین. هر حالدا ١۵ یاشیندا قیزیدیم. آذرین ٢٠ سینده گئجه ساعت ١٢ ده بیز اردبیلدن چیخدیق بیله سوارا. ایران بیله سواریندان کئچدیک او بیری بیله سوارا. بیزی اول سرحددن قایتاردیلار گئریه، ایران بیله سوارینا. آخشام بیزه تزه دن امر گلدی کی مینین ماشین لارا گئدیریک. او زامانکی پوشکین اداره سینده بیر یئر واریدی. اورادا اوتاق لار آییردیلار بیزه.

او گؤن لرده سیزین ان مهم پرابلئملرینیز نه ایدی؟ نئجه کئچیرتدیز او گؤنلری؟

او ایللر چتین و آجلیق ایللری ایدی. جماعت اوندا یاریم کیلو چؤرکله یاشایردی. هر نه محاربه اوچون ایدی. هر نه محاربه یه گؤره یدی. بیزی و نئچه نفر بیزلری اوردا وئردیلر بیر انترناتا (شبانه روزی مدرسه). اوردا محاربه ده اونلارین قیزلاری قالیردی. بیزی ده آپاردیلار اورا کی آجلیق چکمه یک. انترناتدا من ایدیم، پناهی نین قیزلاری ایدی، مدینه ایدی، اعظمی ایدی، سروان مرادی نین باجیسی نسرین ایدی و بیر باشقا نئچه نفر. بهزادی نین کیچیک باجیسی هما بهزادی، او دا ١٤-١۵ یاشیندا ایدی. بیزی وئردیلر اورا کی هئچ اولماسا یئمکدن تآمین اولاق. پالتار دا وئریردیلر بیز گئییردیک. سونرا بیزی قویدولار همان ١٣٢ نومره لی مکتبه. مکتبده اوشاق لار بیزی چوخ گؤزل قارشیلادیلار، معلملر بیزی عزیزله دیلر. سونرا ٤٧-جی ایلین اولینده، یاش حسابی ایله بؤلدولر. یاشی آزاوانلاری وئردیلر تئکنیکوما. چوخلو قیزلاری و منی ده وئردیلر بیر نومره لی طب تئکنیکومونا. بیزی قویدولار اوردا مامالیق تئکنیکومونا. اوغلان لاریمیزی پارماتکس چمبره کند دئییردیلر، اورا قویدولار اوخوماغا. بیر آز بؤیوکلریمیزی، بیر آز سوادلی لاریمیزی اینستیتوتلارا پایلادیلار. طب اونیورسیته سینه.

بئله چیخیر کی سیز او گؤن لرده بیر جدی پرابلئم له اوزلشمه دیز؟

 اوزلشمدیک کی هئچ، بیز چوخ یاخشیلیق گؤردوک. ائله بیر مثل وار «عاشیق گؤردویون چالار»، من ده گؤردویومو دئییرم. بلکه باشقاسیندا پرابلئم اولوب. من اونو دئیه بیلمرم. او چتین ایللرده جماعت چؤللرده آجیندان اؤلوردؤ. اما بیزیم یئمکخانا وار ایدی. مشهور خواننده «فرنگیز احمدووا» نین آناسینی گتیریب قویموشدولار بیزیم یئمکخانانین مدیری، او بیزه صبحانه، نهار، شام وئریردی.

سحر- سحر گئدیردیک صبحانه میزی یئییردیک، درسه گئدیردیک، درسدن قاییدیردیق نهاریمیزی یئیردیک، نهاریمیزی یئیه ندن سونرا گلیردیک فرقه یه. اتاقیمیز واریدی. حتی کامبخش بورا گلنده تعجب ائله دی کی سیز نئجه ییغجامسیز بوردا، او گلنده بیزیم اوشاق کُریمیز وار ایدی، تئاتر تشکیل ائله میشدیک بو تایدا. سونراداکی اوچ ایل قورتاراندان سونرا بیر باشا بیزی وئردیلر اینیستوتا.

سونرالار سیز ایرانا قاییدیبسیز. نه سببدن قایتدیز؟

اینیستوتو قورتاراندان سونرا، بیر ایرانلی یولداش ایله ائولندیک. بیر زامانلاردان سونرا، منیم حیات یولداشیم حسین بهمنی دئدی من گئدیرم ایرانا. او زامان اجازه وئریردیلر کیم ایسته ییر گئتسین اؤز وطنینه. بو خروشچفین واختیندا ایدی. آنام، بو سوادسیز قادین، منه دئدی قیزیم سن دونیانین هاراسینا دئسن گئدرم. اما ایرانا سنله گئتمه رم. من ژاندارمین قاباغیندا دای دورماغا حالیم یوخدو. گئتمیرم. او زامان من مرکزی کمیته ده ایدیم و فرقه نین مهاجرت ده اولان فعال بیر عضوی کیمی ایشله ییردیم. گؤز قاباغیندا ایدیم. منه او بیری یولداشلار دئدیلر کی عادله، سن گئتسن توتولاجاقسان، سن گئتسن حبس اولاجاقسان، اوشاقلارین اینجییه جک، گئتمه. دئدیلر هانسی باشقا بیر اؤلکه نی ایستیرسن گئت اگر بورانی بیه نمیرسن. دئدیم آی بالا من بورانی بینیرم، اما ایستیرم گئدم یولداشیمین یانینا، من ایستیرم گئدم ایرانا، من ایستیرم گئدم اوردا خالقیما خدمت ائله ییم. او منیم اوشاقلیغیمدان قانیمدا وار ایدی. اونا گؤره گئتدیم ایرانا.

ایراندا سیزی نئجه قارشیلادیلار و سیز نه پرابلئم لرله اوزلشدیز؟

گئتدیک ایرانا. یولداشیمی [قاباقجا گئتمیشدی] سالدیلار حبسه. او قدر وورموشدولار کی گؤز قولاغیندان قان گلمیشدی. یولداشیما دئییردیلر سنین آرواد اوشاغینی شوروی ده ضامن ساخلاییبلار و سنی بورا جاسوس گؤندریبلر. ایرانا گئدنده منله «میرفخرایی» آدینا پروفسور دا وار ایدی. او مسکودا اوخوموشدو و وطنینه گئتمک ایسته ییردی.

میر فخرایی نین اوردا قوهوم لاری وار ایدی. اما اونلاری بیزه یاخین قویمادیلار. هئچ کسین بیزدن گؤروشمه یه حقی یوخ ایدی. قارا عینکلی کیشی سیویل پالتاردا بیزی قارشیلادی. سونرالار من بیلدیم او پالتاری آنجاق ساواکی لر گئییردیلر. بیز چاتاندا تاسوعا عاشورا گونلری ایدی و ترانسپورت ایشله میردی. اونا گؤره بیزی تهرانا آپارا بیلمه دیلر. آپاردیلار «پهلوی»یه، ایندی کی «انزلی»یه. شهربانی ده ایکی اوتاق آییرمیشدیلار، بوشالتدیلار. اوتاق لاری وئردیلر بیزه. میر فخرایی نین قوهوملاری هامیسی بؤیوک آدام ایدیلار، شهربانی نین حیطینده بیزه یورقان دؤشک و چلوکباب وئردیلر. سهو ائله میشدیلر، ائله بیلمیشدیلر من میر فخرایی نین آروادیام، اودا اوشاقلاری دیر. بیر آز کئچدی. بیر شهربانی افسر گیردی ایچری، او صحنه نی گؤزوز گؤرمه سین، بیر- بیر بو اشیالاری اوتاغین یئکه پنجره سیندن آتدی شهربانی نین حیطینه. هامیسین آتدی چؤله و «هیچکس با اینا نباید حرف بزند. هیچکس اینارو نباید ببینه. این امر خود شاهه» دئدی. باخ بو سؤز ایندی یه کیمی ده قولاغیمدادیر.

اوشاقلاریم اوستونده اولان تخت سفری اؤزومون ایدی. بیر ملحفه چکمیشدیم اوستونه. شهربانی افسری او شئیلری چؤله آتاندان سونرا گلدی منیم اوشاغیمین اوستوندن ملحفه نی گؤتورسون آتسین. بیردن ائله بیل او انقلابی روحوم بیردن بیره اویاندی فارسجا دئدیم: «دست نزنید اونا همه ش مال خودمه». بو افسر چکیلدی دالی. بیلمیرم منیم فارس دیلین بئله گؤزل بیلمه ییمدن، سسیمین چوخ گوجلو اولماغیندان، ایکی گول کیمی بالانین تخت سفرینین اوستونده یاتماغیندان، منیم دوققوز آیلیق حامله اولماغیمدان یا... آخیر کی بو چکیلدی دالی و منه و اوشاقلاریما دیمه دی گئتدی. یازیق میر فخرایی گلدی اوردا منه دئدی: «عادله، دئیه سن بیز تلسمیشیک گلک اؤلکه یه».

بیزی عاشورا گونونون سحریسی آپاردیلار تهراندا « باغ مهران» دئییلن بیر یئره. اوردا باغین دؤوره سینه تیکانلی سیم لردن چکمیشدیلر، زندان ایدی. نئچه اوتاق وار ایدی. کیشی لر او اوتاقلاریین ایچینده زندانی ایدیلر. یئره کیلیم سالمیشدیلار اونون اؤستونده یئرده یاتیردیلار. یای ایدی. ایستی ایدی. گؤردولر من اوشاغا حامله یم. بیر چادیر قوردولار سیم لرین بو طرفینده اوردا منی یئرلشدیردیلر. سیم لرین ایچینده حبس اولان کیشی لره گونده بیر ایکی دفعه گزمگه اجازه وئریردیلر. گزیب قاییداندا بیردن حیات یولداشیمی گؤردوم. گؤردوم او گؤزل بدنی اولان انسان دان بیر دری قالمیشدی بیر سوموک اوستونده. فیلمده گؤستریلن مجنون دان دا پیس ایدی. باشینین سوموکلری ده کیچیلمیشدی. کله ده کیچیلمیشدی. اوندا ائله بیل کی منده دییشیکلیک عمله گلدی. فکرلشدیم کی یوخ، دای من بو دؤولت له باریشا بیلمه رم. گؤر بونو نه گونه قویوبلار. ویریبلار باشینا اونو بو گونه قویوب لار. چؤله چیخانلار گئدیب مجله لره، قزئت لره شکایت ائله میشدیلر کی بس بیزیم قیزیمیز گئدیب شوروی ده تحصیل آلیب، حکیم اولوب، اؤز وطنینه گلیب اما سیز اونو حبس ائله میسیز، ارینی ده او گونه قویوبسوز. نهایت «سپید و سیاه» آدلی بیر ژورنالدان گلدیلر مندن مصاحبه آلدیلار، شکیل چکدیلر و نهایت بیز اوردان چیحدیق.

نه سببدن شورویه قاییتدیز؟

  چیخاندان سونرا بیزه ایش وئرمه دیلر. هارا گئتدیم قاپی باغلی، هارا گئتدیم دیدیم ساواکین قاپیسینا. آخیرده یاخشی بیر یولداش دئدی بوردا شوروی بیمارستانی وار، گئت اوردا ایشله. من گئتدیم گؤتوردولر. ایشه گؤتورندن سونرا، اصلی مصیبت باشلادی. ساواک دئدی بیمارستان شوروینین جاسوسی شبکه سی دیر، سن ده اوردان گلمیسن بوردا بونا گؤره ایشله ییرسن. تهراندا اولاندا بلکه بیر اون دفعه ائو دییشمه یه مجبور اولدوم. هارا گئتسه ایدیک دالیمیزجا ایدیلار. دنیزه گئتمیشدیک انزلی یه. دنیزه گئدنده ده دالیمیزجاق گزیردیلر. منده گئتدیم دئدیم من ایستیرم چیخام گله م. قالمیرام بو مملکتده و بئله لیکله چیخدیم گلدیم بورا.

مهاجرته گلمه سه یدیز، ایراندا قالسایدیز، اوردا داها چوخ خئیر وئرردیز یوخسا بوردا؟

بیرینجیسی بالالاریمی نظره آلدیم گلدیم. اگر اوغلانلاریمی نظره آلماسایدیم منجه گلمزدیم. هر نه اولسایدی اولموشدو. من فکرله شیرم بو یولا دوشمه ییمده، هئچ بیر شئی ائله مه میشم. منجه هئچ نه ائله مه میشم. من اؤزوم اؤزومدن او قدر ده راضی دئییلم. اما فکرله شیردیم کی انسانی گلیر گئدیر بو دونیادان، اما آدام بیر ایش گؤرسون گئتسین. ایندی من نه بیلیم چوخ جزئی نه باجارمیشام اونو ائله میشم. آرتیق باجارمیرام. ایندی ده کی هله ایشله ییرم، درس وئریرم. منیم طلبه لریم مندن چوخ راضی دیر. چالیشیرام بورداکی جوانلارا تجربه مده نه وار اؤیره دیم. نه قدر موفقم بیلمیرم.

بو سئچدیگینیزدن راضیسیزمی؟

هله ده او اینام یاشادیر.   

منبع: مجله ایشیق شماره 3