ترجمه ای-حال
س.ج.پيشه وری (جوادزاده خالخا‌لی)
آذربایجان خالقینین صداقتلی و فداکار اوغلو س.ج.پيشه وری (خالخا‌لی) اؤزونون بوتون حیاتینی ایران زجمتکش کوتله‌لری‌نین نجاتی یولوندا گئدن بؤیوک مباریزه ایشینه حصر ائتمیش، گورکملی انقلاچی، ایران کومونیست فیرقه‌سی‌نین بانی‌لرین‌دن بیری، آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین رهبری و آذربایجان میللی حکومتی‌نین باشچی‌سی اولموشدور.
س.ج.پيشهورینین حیات و فعالیتی ایران زحمکش کوتله‌لری‌نین ارتجاع و امپریالیزم عليهینه مباریزه‌سی تاریخی ایله، ایران کومونیست فیرقه‌سی‌نین شانلی تاریخی ایله سیخ صورتده باغلی اولموشدور. او، ایران زحمتکش‌لری عائله‌سینه منسوب اولموش، ایرانلی فعله‌لر داخیلینده بویا باشا چاتیب یئتگینلشمیش، ایران کومونیست فیرقه‌سی سیرا‌لاریندا تمکینلی انقلابی مباریزه مکتبی کئچمیش، اؤلکه‌نین آزادلیغی اوغروندا گئدن شدتلی دؤیوش‌لر جریانیندا متینلشه‌رک تجروبه‌لی رهبر، بویوک فیرقه و دؤولت خادیملیگینه قدر یوکسلمیش‌دیر.
سید جعفر جواد اوغلو جوادزاده 1272 (1893)-جی ایلده آذربایجانین خالخال محالی‌نین زيوه کندینده یوخسول کندلی عائله‌سینده آنا‌دان اولموش و ایلک تحصیلینی همین کندده آلمیش‌دیر. معلوم اولدوغو کیمی 19-جی عصرین سونو و 20-جی عصرین اولِّرینده یاریم مستملکه وضعیتینه سالینمیش ایرانین زحمتکش کوتله‌لری چوخ آغیر و دؤزولمز حیات شرایطینه معروض ائدیلمیشدی. استبداد اصول ایداره‌سی‌نین سویغونچولوغونا، فئودال استثماری و امپریالیزم تضییقینه دؤزه بیلمه‌ین یوخسول کندلی‌لر کوتلهوی صورتده داغیلیر، ایش آختارماق، چؤرک پولو قازانماق مقصدیله شهرلره آخیشیب گلیردی‌لر. صنايع جهتجه آز-چوخ انکیشاف ائتمیش اؤلکه‌لر، خصوصیله اؤزونون بؤیوک نفت صنايعی و اوجوز ایشچی قوه‌سینه اولان احتیاجی ائله گئنیش شهرت قازانمیش باکی همین یوخسول کندلی‌لرین داها چوخ دقتینی جلب ائدیردی. کیچیک سید جعفرین منسوب اولدوغو عائله‌ده محض بئله بیر شرایطده شاهسئون بئی‌لری طرفیندن تالاندیق‌دان سونرا،1284 (1905)-جی ایلده باکییا مهاجرت ائتمیشدیر. همین تاریخدن باشلایا‌راق 1292 (1913)-جی ایله دک سید جعفر آبشارون یاریماداسینداکی “بولبوله” کندینده ایلک تحصیلینی داوام ائتدیرمیش و عینی حالدا، او مکتبده امک فعالیتی ایله مشغول اولموشدور. 1292 (1913)جی ایلین اورتا‌لاریندا س.ج.پيشهوری آبشئرون یاریماداسیناکی “خیردالان” کندینده مکتب تشکیل ائتمیش و 1296 (1917)-جی ایله دک اورادا تدریس ائتمیشدیر. او، اؤز حیاتی‌نین همین دؤورون‌دن بحث ائدرکن بئله یازمیشدیر: “مکتبی بیتیردیک‌دن سونرا معلم اولدوم. تحصیل ائتمه‌یه،کیتاب اوخوماغا اولان هوسیم سایه‌سینده ایگیرمی یاشا چاتانادک بوتون بوش واخت‌لاریمی کیتاب‌خانا‌لاردا کئچیرردیم. تاریخ، ادبیات و فلسفه ساحه‌لرینه عاید کیتاب‌لارا داها چوخ مئیل گؤسترردیم. بئله بیر مؤوقئده بیرینجی دونیا محاربه‌سی و اونون آردینجا بؤیوک روسیا اینقیلابی باش وئردی.”
س.ج.پيشه وری‌نین سیاسی فعالیتیده محض همین دؤوردن باشلانمیش‌دیر.اؤز سؤزو ایله دئسک، اجتماعی اینقیلاب اوقیانوسی (اوکیان) دؤورون دیگر گنج‌لری کیمی اونو دا یئرین‌دن ترپه‌ده‌رک سیاسی موباریزه مئیدانینا آتمیش‌دیر. 1296-جی ایلین اول‌لرینه “آچیق سؤز” قزئتینده “میر جعفر جاوادزاده” امضاسی ایله درج اولونموش معلومات‌دان گؤرونور کی، س.ج.پيشهوری 1917-جی ایلده روسییادا باش وئرمیش بورژوا دئموکراتیک اینقیلابی دؤورونده کوتلهوی حرکاتدا ایشتیراک ائتمیشدیر.
او دؤورده او، ایران سوسیال دئموکرات فیرقه‌سی‌نین قافقازداکی تشکیلات‌لاری‌نین ایجلاس‌لاریندا ایشتیراک ائدیر و فعالیت گؤستریردی. س.ج.پيشهوری همین دؤوردکی فعالیتی حاقیندا بئله یازیر: “من روسیادا یاشایان میللت‌لرین آزادلیق موباریزه‌سینده یاخین‌دان ایشتیراک ائتمیش ایران گنجلرین‌دن ایدیم. منی بو بؤیوک شرف‌لی ایشه جلب ائدن عامل آزادی‌خاه‌لیق موباریزه‌سین‌دن باشقا، بیرده منسوب اولدوغوم میللت حاقین‌داکی دوشونجه‌لریم اولموشدور. من بیلیردیم کی، وط‌نین و میللتین نجاتی و سعادتی روسیا اینقیلابچی‌لاری‌نین ایستک‌لری قورلوشون الده ائدیلمه‌سینه باغلی‌دیر. من بیلیردیم کی، اگر روسیادا شانلی لئنین بایراغین‌دان باشقا بیر بایراق یوکسه‌لرسه ایران خالق‌لاری‌نین ایستیقلالیتی و آزادلیغی همیشه تهلوکه آلتیندا اولا‌جاق‌دیر”
1297-جی ایلین دئی آییندا (یانوار 1918) س.ج.پيشهوری ایران دئموکرات فیرقه‌سی‌نین باکی تشکیلاتی‌نین اورقانی اولان “آذربایجان جوزئ - لاینفکئ- ایران” قزئتینده فعالیته باشلاییر. او، همین قزئتین صحیفه‌لرینده ایران دئموکرات‌لاری‌نین چوخ یوکسک سیاسی مؤوقع توتدوغونو نوماییش ائتدیریر. قزئتین بیرینجی نمره‌سینده س.ج.پيشهوری ایرانین مترقی اجتماعی قوه‌لری‌نین فعالیتین‌دن، اؤلکه‌ده ترقی‌پرور تشکیلات‌لارین. فعالیتی اوچون یارانمیش ایمکان و شرایط‌دن سؤز آچیر.
معلوم‌دور کی، “آذربایجان جوزئ-لاینفککئ-ایران” قازئتی‌نین داریسقال محیطی س.ج.پيشهورینی هئچ ده اوزون مدت تأمین ائده بیلمزدی. او، اؤزو اوچون داها گئنیش فعالیت میدانی تاپمالییدی. بونا گؤره‌ده 1298-جی ایلین اورتا‌لاریندا محمد فتح الله‌زاده، یوسیف یعقوب و بهرام آغا‌زاده‌نین ضمانتی اساسیندا ایران عدالت فیرقه‌سی‌نین باکی تشکیلاتی سیرا‌لارینا داخیل اولور. بو دؤورده س.ج.پيشهوری ترقی‌پرور ایران‌لی‌لار طرفیندن. باکیدا آچیلمیش “اتحاد” مکتبینده معلم‌لیک ائدیر. عدالت فیرقه‌سی‌نین بایراغی آلتیندا ایران خالق‌لاری‌نین آزادلیغی یولوندا گرگین موباریزه آپاریر.
س.ج.پيشهورینین رسمن فیرقه سیرا‌لارینا قبول ائدیلمه‌سی ایله علاقهدار اولا‌راق
ایران عدالت فیرقه‌سی‌نین مرکزی کومیته‌سی اونو فیرقه‌نین اورقانی “حریت” قزئتی‌نین مسئول رئداکتورو تعیین ائدیر. س.ج.پيشهورینین همین وظیفه‌ده چالیشماسی آذربایجاندا سووئت حاکیمییتی‌نین قورولدوغو گونه دک (28 آپریل 1920) داوام ائتمیشدیر. او، قزئتین نشر ائدیلدیگی دووردکی آغیر سیاسی شرایط حاقیندا بئله یازمیشدیر: “... “حریت” نشره باشلایاندا وضعیت ائله مدهیش (دهشت‌لی)، ائله وخیم ایدی کی، اینگیلتره کومان‌دان‌لیغی‌نین تعقیبی قورخوسون‌دان ایداره‌میزین عنوانینی بئله آشکار صورتده یازا بیلمیردیک. لاکین بیز ده تودوغوموز یولدا متانت گؤستریردیک. لازیم گلدیکده معانیدلریمیزه (ایناد ائدن‌لر) جاواب وئریردیک.”
1298-1299 (1919-1920)-جی ایللرده س.ج.پيشه وری “حریت” قزئتینی نشر ائتمکله یاناشی، ایران عدالت فیرقه‌سی‌نین مرکزی خاریجی بروسوندا کاتیب کیمی ده چالیشمیش و ایرانین مختلیف یئر‌لرینده فیرقه‌نین تشکیلات‌لارینی یاراتماغا سعی گؤسترمیشدیر.
بو دؤورده س.ج.پيشه وری آذربایجان دیلینده “کومونیست” قزئتی‌نین نشر اولونماسینا آکتیو یاردیم گؤستردیک‌دن بیلافاصیله سونرا وطنه قاییتماغا تلسیر. معلوم اولدوغو کیمی او واخت ایرانین هر یئرینده، خصوصیله آذربایجان، گیلان و خوراسان ایالت‌لرینده دئموکراتیک حرکات گئنیشلنمکده ایدی. آزادلیق یولوندا موباریزه ائدن قوه‌لرین تضییقی نتیجه‌سینده ایشغالچی اینگیلیس قوشون‌لاری قزوینه گئری چکیلمیش و جنگلیلر رشت شهرینی توتموشدولار. بئله بیر شرایطده ایران عدالت فیرقه‌سی اؤلکه‌ده داخیلی ارتجاعچیلار و مداخیلچی ایمپئریالیست‌لر علئیهینه منفور وثوقوالدؤوله قراردادی‌نین لغو اولونماسی یولوندا واحید موباریزه جبهه‌سی یاراتماغا چالیشیردی. محض همین مقصدله فیرقه جنگلیلر حرکاتی‌نین باشچی‌لاری ایله علاقه یارا‌دیر. 1299-جی ایل خورداد آیی‌نین اول‌لرینده (23 مای 1920) میرزا کیجیکخانلا دانیشیق اوچون س.ج.پيشهورینین باشچی‌لیغی ایله رشت شهرینه خصوصی نماینده هئیتی گؤندریر.هئیتین آپاردیغی دانیشیق‌لار موفقیتله نتیجه‌لنیر و خرداد آیی‌نین اورتالارندا، یعنی 1920-جی ایل یون آیی‌نین 4-ده گیلان جمهوری حکومتی‌نین تشکیلی اعلان اولونور. س.ج.پيشهوری ایسه بو اینقیلابی حکومتین خاریجی ایشلر ناظری تعیین ائدیلیر. او، حیاتی‌نین همین دؤورلرین‌دن بحث ائدرک یازمیشدیر:“...واختی تلف ائتمه‌دن اورایا (گیلانا) تلهسدیم. او گونکو دوستلاریمدان بیر چوخونون بیلدیگی کیمی اورادا دایما بیرینجی سیرادا ایدیم. قزئت چیخاریر، نیطق ائدیر، میللی مقصدلری ایرلیلتمک خاطرینه ان چتین و مسولیت‌لی ایشلری عهده‌یه گؤتوردوم. او واخت من گنج ایدیم. ایش ،فعالیت و اینام منی ایره‌لییه چکیر، تانیتدیریر، اؤز ایستهییم‌دن آسی‌لی اولمایا‌راق آزادی‌خاه‌لارین سیرا‌لاریندا منیم اوچون نفوذ و اعتبار قازان‌دیریردی. بو ایسه منی داها تشویق ائدیردی. حاضردا بیر چوخ‌لاری حیزبی-تودئیی-ایرانین سیرا‌لارینا داخیل اولموش صمیمی دوست‌لاریملا بیرلیکده او واخت کندده،شهرده،جبهه‌ده توپ آتش‌لری آلتیندا ایرلیلییر و دؤیوشوردوک. روحوموزو قیدالان‌دیران یالنیز ایمان و عقیده ایدی. اله قلم آلدیقدا و یاخود هر هانسی آددیمی آتماق ایستدیکده منافعی اوغروندا موباریزه ائتدیگیم صینیف همیشه گؤز اؤنونده جانلانیردی.”
بو دؤورده بوتون ایراندا، خصوصیله آذربایجان، گیلان و خوراسان ایالت‌لرینده کوتلوی آزادلیق حرکاتی‌نین گوجلنمه‌سی، ایران عدالت فیرقه‌سی‌نین اؤلکه داخیلینده او واختا دک گیزلی شرایطده فعالیت گؤسترمه‌یه مجبور قالمیش تشکیلات‌لاری اوچون الوئریش‌لی شرایط میدانا گتیردی. معلوم اولدوغو کیمی بو دؤورده اؤلکه‌نین فئودال، روحانی، بورژوا و خیردا بورژوا طبقه‌لرینه منسوب بیر سیرا سیاسی تشکیلات‌لاری، او جمله‌دن: “اعتدالیون”، “اتحاد ترقی”، “اتجاد اسلام”، “دئموکرات تشکیلی” و “دئموکرات ضد-تشکیلی” کیمی فیرقه و جمعیت‌لر ایرانین سیاسی و اجتماعی حیاتیندا اساسلی دییشیک‌لیک‌لر یاراتماق ایشینده عاجیز اولدوق‌لارینی آرتیق گؤسترمیشدی‌لر.
بئله بیر شرایطده ایرانداکی موباریز قوه‌لرین واحید مرکزینی یاراتماق، ارتجاع و ایپئریالیزم علئیهینه موباریزه‌ده داها اعتبارلی و نفوذلو قرارگاه عمله گتیرمک لازیم ایدی. بو مقصدلر ایسه یالنیز ایران کومونیست فیرقه‌سی‌نین یارادیلماسی ایله الده اولونا بیلردی. همین صرورتی چوخ دوزگون صورتده درک ائتمیش ایران عدالت فیرقه‌سی‌نین رهبرلیگی 1299-جی ایلین اولرین‌دن اعتباراً (مای 1920) گئنیش حاضرلیق تدبیرلرینه باشلاییر. س.ج.پيشهوری بو ایشده خصوصی بؤیوک فعالیت گؤستریر. او، 23 نفرلیک هئیتله بیرلیکده انزه‌لی شهرینه گئده‌رک ایران کوممونیست فیرقه‌سی‌نین بیرینجی قورولتایینی کئچیرمک اوچون حاضرلیق گؤرور. نهایت اوردیبئهیشت 1299-جی ایلده (22 ایون 1920) انزه‌لیده ایران کومونیست فیرقه‌سی‌نین بیرینجی قورولتایی آچیلیر. قورولتایین نماینده‌لری آغا‌زاده، علیخانوو، سلطان‌زاده، میر بشیر قاسیموولا بیرلیکده س.ج.پشهوری ده قورولتایین ریاست هئیتی عضوولوگونه سئچیلیر. او، عدالت فیرقه‌سی‌نین خاریجی بوروسونون فعالییتی حاقیندا معروضه ائدیر. فیرقه‌نین رهبر اورقان‌لارینا کئچیریلن سئچکی‌لر نتیجه‌سینده س.ج.پيشهوری ایران کومونیست فیرقه‌سی مرکزی کومیته‌سی‌نین عضوو انتخاب اولونور و تبلیغات اوزره مرکزی کومیته‌نین کاتیبی تعیین ائدیلیر.
1300-جی ایلین تیر آییندا (یون- یول 1921). س.ج.پيشه وری ایران کومونیست فیرقه‌سی‌نین تبریز شهر تشکیلاتی‌نین اعتبارنامه‌سی اساسیندا کومونیست اینتئرناسیونالین 3-جو کونقره‌سینده رسمی نماینده صیفتی ایله ایشتیراک ائدیر. کونقره ایشینی قورتاردیق‌دان سونرا او تهران شهرینه قاییدا‌راق، ایران کومونیست فیرقه‌سی‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین ریاست هئیتی عضوو کیمی فعالیت گؤستریر و فیرقه‌نین نزدینده تشکیل ائدیلمیش همکارلار اتفاقی‌نین مرکزی اورقانی اولان “حقیقت” قزئتینی نشر ائدیر. س.ج،پيشهوری اؤز اجتماعی فعالیتی‌نین قئید اولونان دؤورلری حاقینا بئله یازمیشدیر: “جنگل نهضتی سونا چاتار-چاتماز بیز تئهراندا فعال سیاسی تشکیلات‌لاردان علاوه، یئددی مین نفردن آرتیق عضوو اولان همکارلار اتفاقی‌نین مرکزی شوراسی “حقیقت” قزئتین‌دن عبارت اؤز اورقانینی یارادا بیلمیشدی. او گونکو آزادی‌خاه یولداش‌لار طرفیندن یازیلمیش بیر نئچه مقاله استثنا ائدیلمک شرطی ایله قئید اولونان قزئتین بوتون باش مقاله‌لری منیم قلمیمله یازیلمیش‌دیر... بیز “حقیقت” قزئتینی نشر ائتدیگیمیز زامان مقاله یازان، علمی موضوعلار حاقیندا رای سؤیله‌ین آداملار اولدوقجا آز ایدی. سیرا‌لاریمیزدا علمی‌لر دوکتورو، آلی تحصیلی اولان آداملار،دیپلوم صاحب‌لری یوخ ایدی.”
س.ج پيشه وری رضاخانین دیکتاتورلوق تمایول‌لرینی حس ائتدیگی ایلک نفرلردن اعتباراً اونون علئیهینه تام شجاعتله قیام ائدیر و همین شرف‌لی موباریزه‌سینی رضاخان اصول ایداره‌سی‌نین مغلوبییتیندک بیر آن بئله دایاندیرمیر. رضاخانین تهلوکه‌لی ایشلری اوزرین‌دن پرده گؤتورولمدیگی و اونون منفور نیت‌لری هله ظاهر اولمادیغی دؤورلرده س.ج.پيشهوری چوخ دوزگون اولا‌راق درک ائتمیشدی کی، رضاخان نه کیمی مقصد گودور. اؤز مقام‌پرست‌لیک و تاماهکارلیغی ایله اؤلکهنی هانسی گیردابا (باتاق‌لیق) سؤوق ائتمک نیتینده‌دیر. س.ج پيشهوری همین دؤوردن بحث ائده‌رک بئله یازمیشدیر: “او گون بیزیم وضعیتیمیز چتین و آغیر ایدی. لاکین اؤز احساساتیمیزین، هابئله ایران زحمتکئش صینیفی‌نین آدلی-سان‌لی نوماینده‌لری‌نین بیرلیگی سایه‌سینده کئچمیش شاه علئیهینه هوجوملاریمیز گونو-گون‌دن داها شدتلی، داها داغیدیجی و داها محکم اولوردو... بو ایفتیخارلی موباریزه 9 ایله قدر داوام ائتمیشدیر. رضاخانین بیر-بیری‌نین آردینجا قالیب گلیب، غضبله ایشغال ائتدیگی بوتون سنگرلرده اؤز سینه‌میزی قالخان ائتمیشدیک.”
1301 (1922)-جی ایلده تئهراندا پولیس تعقیبی‌نین شیددتلنمه‌سی و “حقیقت” قزئتی‌نین توقیف ائدیلمه‌سی (باغلاماق) ایله علاقهدار س.ج.پيشهوری ایران کومونیست فیرقه‌سی مرکزی کومیته‌سی‌نین جنوب بوروسونون مسئول کاتیبی تعیین ائدیلیر و 1302 (1923)-جی ایله دک اصفهان شهرینده فعالیت گؤستریر. لاکین رضاخان پولیسی اورادا پيشهورییه آچیق فعالیت ایمکانی وئرمیر. گوج‌لو آختاریش فیرقه عضولری کیمی س. ج. پيشهورینی ده گیزلی شرایطه کئچمک مجبورییتینده قویور. او، همین دؤورو بئله تصویر ائتمیشدیر: “رضاخانین میدانا آتیلماسی ایله بیزیم دؤیوش جریانیمیز باشقا یولا دوشدو.رحم‌سیز اعدام‌لار، حبس و سورگون‌لرین باشلانماسی ایله علاقهدار اولا‌راق بیز تاکتیکامیزی دییشمک مجبوریتینده قالدیق. حبس‌لر و باسقین‌لار یولو ایله گیزلی فعالیت مرکزیمیزی دؤرد دفعه داغیتدی‌لار.لاکین آزادلیق یولونون عسگرلری اولان بیزلر اؤز پوست‌لاریمیزی ترک ائتمه‌دن بئشینجی مرکزی تشکیل ائتدیک.اؤز مطبوعات فعالیتیمیزی آوروپایا کؤچورتدوک. بو زامان مختلیف یول‌لارلا قزئت و ژورنال‌لاریمیزی رضاخان پولیسی‌نین ایران سرحددلرینه چکدیگی چین دیوارین‌دان کئچه‌رک اؤلکه‌نین داخیلینه آتدیردیق... همین ایللرده گیزلی صورتده نشر اولونموش شبنامه‌لر، اعلامیه‌لر، کیتاب و مجموعه‌لر بیزیم اجتماعی حیاتیمیزین و گیزلی فعالیتیمیزین ان پارلاق نومونه‌لرینی تشکیل ائدیر.”
نهایت رضاخان پولیسی 1309 ایل دئی آییندا (دئکابر 1930) ایران کومونیست فیرقه‌سی‌نین بیر سیرا قاباقجیل نماینده‌لری ایله بیرلیکده س.ج.پيشهورینی ده حبسه آلمیش‌دیر. همین تاریخ‌دناعتیبارن تام 11 ایل مدتینده اونو حبسده ساخلامیش‌لار. لاکین قصر قاجار آدلانان دهشت‌لی زیندانین اوجا دیوارلاری و قالین قاپی‌لاری موباریز س.ج.پيشهورینین ایراده‌سینی قیرماغا قادیر اولمور. او، ان آغیر پولیس تضییقی و اولمازین عذاب-ایشگنجه‌لری قارشیسیندا اؤز پولاد ایراده‌سیله مقاومت گؤستریر. ان تهلوکه‌لی شرایطده بئله موباریزه‌دن گئری چکیلمیر. س.ج.پيشهوری اؤز حیاتی‌نین او دؤورون‌دن بحث ائده‌رک بئله یازمیشدیر:“...نهایت 1309-جی ایلده حبسه آلیندیق. عده‌میز (ساییمیز) چوخ ایدی. یولداش‌لاریمیزین اکثری زینداندا بؤیوک مقاومت و متانت گؤستردی‌لر.بیز دایاندیق، ووروشدوق، هفته‌لرله خورک (یئمک) یئمدیک، حاق سؤزلریمیزی دئدیک. عادی آدام‌لاردان ساده سیاسی موضوعلار حاققیندا اؤز ایمضا‌لاریلا یازماغا جسارت ائتمدیک‌لری گون‌لرده بیزیم سسیمیز همیشه اوجالیردی. رضاخان پولیسی بیزیمله حسابلاشیردی. سکیز ایل مدتینده قصرده(قصر قاجار) بیزلردن باشقا سیاسی محبوس یوخ ایدی. رضاخانین بوتون جللادلیق دستگاهی تام معناسیندا بیزیم علئیهیمیزه یؤنلمیشدی. تدریجی اؤلومله بیزی مهو ائتمک ایستییردی‌لر. ان یاخشی دوست‌لاریمیزی ایتیردیک. اؤزوموز ده فیزیکی جهتدن آیاق‌دان دوشدوک. لاکین احوال-روحیه‌میز قوت‌لی اولدوغو اوچون موباریزنی داوام ائتدیردیک. نهایت 8 ایلدن سونرا 53 نفری بیزیم یانیمیزا گتیردی‌لر.” آذربایجان خالقینین قهرمان اوغلو، ایران کومونیست فیرقه‌سی‌نین گؤرکم‌لی خادیمی تاغی ابوالفتح اوغلو ارانی باشدا اولماقلا 1316-جی ایلین اوردیبئهیشت آییندا (آپرئل 1937) 53 نفرین زین‌دانا گتیریلمه‌سی س.ج.پیشهورینی مإیوس ائتمیر.”
او، بو حادثنی ایران آزادی‌خاه‌لاری داخیلینده موباریزه احوال-روحیه‌سی‌نین جانلانماسی رمزی کیمی کوتله‌لرین سیاسی شعور سویه‌سی‌نین یوکسلمه‌سی و رضاخان دیکتاتورلوغونون عاجیزلیگی علامتی کیمی قیمتلندیریر. او، گنج موباریزلره اؤز تجروبه‌لرینی اؤیره‌دیر. پولیسین حیله‌لرین‌دن دانیشیر. گیزلی درس کئچیر، زینداندا نئجه فعالیت ائتمک یولونو گؤستریر.
س.ج.پيشه وری همین دؤورو خاطیرلایا‌راق بئله یازمیشدیر: "8، 9، حتی 10 ایل زینداندا قالماغیمیزا باخمایا‌راق، روحدان توشمهدیگیمیزی گؤرن بو گنجلر (53 نفر) روحلاندی‌لار، بیزدن معنوی قیدا آلدی‌لار. ایران تاریخینده قیزیل حرف‌لرله یازیلماسی ضروری اولان شهامت و فداکارلیق‌لار گؤستردی‌لر. ایران ضیا‌لی‌لاری‌نین گؤزو و چیراغی حساب اولونان دوکتورلار و پروفئسورلار یئتگین سیاسی مباریزلر کیمی آجلیق اعلان ائتدیلر، دؤیوشدولر، دؤیولدولر، پلیسین تحقیرلرینی آجی گولوش و استئهزا ایله قارشیلادی‌لار. بؤیوک قوربان‌لار اونلاری قورخوتماییب، داها هیجانلان‌دیریردی و جسارتلندیریردی."
1319-جی ایلده (1940) س.ج.پيشهوری قصر زیندانیندان بوراخیلیر. لاکین رضاخان پلیسی درحال اونو کاشان شهرینه سورگون ائدیر و اورادا قیسا مدت نظارت آلتیندا ساخلادیقدان سونرا یئنیدن حبسه آلیر.
معلوم اولدوغو کیمی ایکینجی دونیا محاربه‌سی‌نین باشلانماسی، رضاخانین ایراندا آلمان فاشیست‌لری اوچون گئنیش فعالیت میدانی یاراتماسی و آلمان فاشیزمی‌نین اؤلکه داخیلینده کی، تخریباتچیلیغی 1320-جی ایلده دؤزولمز وضعیت تؤرتمیشدی. ایراندا یووا سالمیش آلمان فاشیست‌لری‌نین تهلوکه‌سینی لغو ائتمک، ضدی-فاشیست اتفاقی اوچون تأخیره سالینماز ضرورته چئوریلمیشدی. بونا گؤره‌ده 1320-جی ایل شهریور آیی‌نین 3-ده (25 آوقوست 1941) سووئت اوردوسو حیصه‌لری 1921-جی ایلده باغلانمیش سووئت-ایران مقاویله‌سی‌نین 6-جی بندینه اساساً ایرانا داخیل اولدو. اینگیلیس قوشون‌لاری دا اؤلکه‌نین جنوب منطقه‌لرینی توتدو. هیتلئرین ال آلتی‌سینا چئوریلمیش رضاخان اینگیلتره مستملکچی‌لری‌نین یاردیمی ایله اؤلکه‌دن قاچدی و 20 ایللیک دیکتاتورلوغو سونا چاتدی. بئله بیر شرایطده بیر سیرا سیاسی محبوس‌لار کیمی س.ج.پيشهوری ده 1320-جی ایل شهریور آیی‌نین 23-ده (14 سئنتیابر 1941) کاشان زیندانیندان بوراخیلیب تئهرانا گلدی. لاکین ایگیرمی ایللیک تئررور و تضییق آرتیق اؤلکه‌نین بوتون ترققیپرور تشکیلات‌لارینی داغیتمیشدی. س.ج.پیشوری‌نین دئدیگی کیمی اونلار سولئیمان میرزا محسن اسکندری‌نین ائوینده قبول اولدوق‌لاری واخت ایراندا تشکیلات، مطبوعات، جمعیت آدلاناسی هئچ بیر واسطه یوخ ایدی. حتی بیر یئره توپلانماق بئله آزادی‌خواه‌لار اوچون چوخ تهلوکه‌لیدی.
قئید اولونان بوتون چتینلیکلره باخمایا‌راق س.ج.پيشهوری توکنمز انرژی‌سی ایله یئنیدن اؤز مسلکداش‌لاری و یولداش‌لاری ایله بیرلیکده ایران زحمتکئش‌لری‌نین یئنی قرارگاهینی یاراتماق ایشینده فعال اشتراک ائدیر. دیگر طرفدن او، ژورنالیست‌لیک اختیصاصین دا اونوتماییب، "آژیر" قزئتی‌نین نشره اوچون مقدمه حاضرلاییر و 1322-جی ایل خرداد آیی‌نین اولینده (23 مای 1943) قزئتین ایلک نمره‌سینی ایران اجتماعیتینه تقدیم ائدیر. س.ج.پيشهوری همین نمره‌ده اؤلکه‌نین ساتقین حاکم دایره‌لری‌نین ایرنج و مردار طبیعتینی ایفشا ائده‌رک تام شجاعتله آچیق صورتده یازمیشدیر کی، رضا شاهلا امکداشلیق ائتمیش تهلوکه‌لی طبقه‌لره قارشی "آژیر" قزئتی اینادجیل مباریزه آپارماق یولونو زحمتکئش‌لره اؤیرتمه‌یه چالیشا‌جاقدیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی، س.ج.پيشهوری همین قزئت واسطه‌سیله ایمپئریالیزم علئیهینه مباریزه ائتمیش،هابئله فاشیزم ایدئولوگیاسینا سارسیدیجی ضربه ائندیرمیشدیر.
معلوم اولدوغو کیمی بو دؤورده ایران مجلیسی‌نین 13-جو دؤوره‌سی‌نین سونا چاتماسی ایله علاقهدار اولا‌راق س.ج.پيشهورینین 14-جو مجلیسده کئچیریله‌جک سئچکی‌لرده اشتراک ائتمهیی، ارتجاع و ایمپئریالیزم علئیهینه مباریزه‌ده پارلامئنت تریبوناسیندان دا بیر واسطه کیمی استفاده اولونماسینی قرارا آلیر.
س.ج.پيشه وری‌نین حیزب توده ایران طرفیندن سئچکیده نماینده گؤستریلیر. بو حادثهنی اجتماعی مباریزه مئیدانیندا داها بیر سنگر ایره‌لی چکیلمک کیمی قیمتلندیرن پيشهوری همین دؤورده بئله یازمیشدیر: "اجتماعی وظیفه‌لریمیز اوچون مقصد دئییل، یالنیز بیر واسطه‌دیر...30 ایل بوندان اول باشلاییب، شرفله داوام ائتدیردیگیمیز مرام و مقصدلریمیزین آردیجیل‌لاریندا بیر عده‌سی بو گون ایران مجلیسینه نماینده سئچیلمیشلر.دوکتور رضا رادمنیش و ساییرلری مجلیسه گئده‌جک‌لر. اونلار بیزیم آرزو و ایستکلریمیزی مجلیس تریبوناسیندان خالقا چاتدیرا‌جاقلار. بیز ده موفق اولدوغوموز تقدیرده شبهه‌سیز کی، اؤز وظیفه‌میزه عمل ائدجهییک. باشقا آداملار مجلیس و اونون نماینده‌لیگینی آیری جور باشا دوشورلر. بیزیم نظریمیزده ایسه اورا معین جبهه‌دن باشقا بیر شئی دئییل. اورادا دا مباریزه، دؤیوش و فداکارلیق بیزیم انتظاریمیزدا‌دیر."
س.ج.پيشه وری‌نین مجلیسه نامیزد گؤستریلمه‌سی ایران ارتجاعسینی تشویشه سالدی. سهئیلی‌لر، تدین‌لر، گئنئرال مقد‌لر، بیر سؤزله بوتون ارتجاع عنصرلری تبریز سئچکی دایره‌سینده اونون علئیهینه فعالیته باشلادیلار. سسلری پارچالاماق مقصدیله ایکی یوز نفردن آرتیق آدامین نامیزدلیگی ایره‌لی سورولدو. لاکین بوتون بو فیریلداقلارا باخمایا‌راق، مباریز و ساییق زحمتکئش‌لری 15780 سسله س.ج.پيشهورینی ایران مجلیسینه وکیل سئچدی. ایران ارتجاعسی بو پارلاق غلبه قارشیسیندا یئنی حیله‌یه ال آتا‌راق، تبریز وکیللری‌نین اعتبارنامه‌لرینی تصدیق ائتمک ایشینی سوروندورمه‌یه سالیب، واخت قازانماق حسابینا پارلامئنتده س.ج.پيشهورینین علئیهینه ساتقین عنصرلردن عبارت مخالیف یاراتدی. بئله‌لیکله پارلامانین 22 تیر 1323-جی ایل (یون 1944) تاریخلی اجلاسیندا پيشهورینین وکیللیک اعتببارنامه‌سی 47 موافیق رأی قارشیسیندا 50 مخالیف رأی ایله رد اولوندو.
س.ج.پيشه وری بو حادثهنی ایران ارتجاعسی‌نین شعورسوزلوغونون یئنی تظاهرو کیمی قیمتلندیره‌رک یازیردی: "ارتجاعچیلار 50 غرضلی سسله اون آلتی مین ساده و پاک تبریزلینین رأیینی پوچا چیخارماقلا شعوورسوزلوغون اوزوندن اؤزلری‌نین علئیهینه و بیزیم خیریمیزه بؤیوک بیر آدیم آتمیشلار."
بو دؤورده او، قیرخ دؤرد گونده‌لیک قزئتی بیرلشدیرن مطبوعاتین "آزادلیق جبهه‌سی" آدلی لئقال تشکیلاتیندا اؤز فعالیتینی گوجلندیره‌رک کوتله‌لری آییلتماق، اونلاری معنوی جهتدن سیلاحلاندیرماق یولوندا وار قوه ایله سی گؤستریر.
س.ج.پيشه وری آذربایجاندا دوغولموش انقلابی شرایطی درک ائدن ایلک شخصیت‌لردن اولموش و آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سی محض اونون رهبرلیگی آلتیندا یارانمیشدیر. بو دؤورو س.ج.پيشهورینین تشکیلاتچیلیق فعالیتی و رهبرلیک استعدادی‌نین قدرتلی مرحله‌سی آدلاندیرماق اولار. محض زنگین انقلابی تجروبه‌یه مالیک اولان س.ج.پيشهورینین تشکیلاتچیلیق مهارتی و مودریک رهبرلیگی سایه‌سینده آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سی قیسا مدت عرضینده آذرباجانین بوتون زحمتکئش طبقه‌لرینی و میللی قوه‌لرینی اؤز بایراغی آلتیندا توپلاییب تاریخی خالق حرکاتی یارادا بیلمیشدیر.
آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سی‌نین بیرینجی کونقره‌سینده بیر سسله فیرقه‌نین صدیرلیگی وظیفه‌سینه سئچیلمیش س.ج.پيشهوری تاریخی "12 شهریور" بیاننامه‌سی‌نین حاضرلانماسیندا، آذربایجان روزنامه‌سی‌نین نشر ائدیلمه‌سینده، آذربایجان خالقینین میللی طلباتینین ایره‌لی سورولمه‌سی و مدافعه‌سی ایشینده بیرینجی درجه‌لی رول اوینامیشدیر. او، آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سی‌نین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجان خالقینین 21 آذر نهضتینی تشکیل ائتمیشدیر. بو نهضت غلبه چالدیقدان سونرا آذربایجانین میللی مجلیسی س.ج.پيشهورینی آذربایجان میللی حکومتی‌نین باش وزیری تعیین ائتمیشدیر. محض همین حکومت ایران چرچیوه‌سی داخیلینده آذربایجان خالقینین تعیینی-موقددرات حقوقونو برپا ائده‌رک آذربایجانلیلارین اؤز آنا دیللرینده دانیشما‌لاری، یازیب اوخوما‌لاری اوچون شرایط یاراتدی. مکتب‌لرده آنا دیلینده درس کئچیریلمه‌سینی تأمین ائتدی. عمومی اجباری تحصیل اوصولونو حیاتا کئچیرتدی. ساوادسیزلیغین کؤکونو کسمک اوچون قطعی آدیملار آتدی. آذربایجاندا ایلک دفعه اولا‌راق دارالفنون تأسیس ائتدی. فهله‌لر اوچون سکیز ساعتلیق ایش گونو و مترقی امک قانونو حاضرلادی. بوتون ایران میقیاسیندا ایلک دفعه اولا‌راق قادینلارین کیشیلرله برابر حقوقلو اولماسینی حیاتا کئچیرتدی. تکجه ایران دئییل، بوتون یاخین و اورتا شرق اؤلکه‌لری اوچون انقلابی اهمیته مالیک اولان تورپاق اصلاحاتینی اجرا ائتدی. آذربایجانین شهر و کندلرینده تاریخده مثلی گؤرونمهمیش آبادلیق ایشلرینه باشلادی. س.ج.پیشهورینین باشچیلیق ائتدیگی آذربایجان میللی حکومتی‌نین بیر ایل عرضینده حیاتا کئچیردیگی بو تدبیرلر حتی آذربایجان خالقینین قاتی دوشمنلری طرفیندن ده اعتراف اولونموشدور. غربین ارتجاعچی دایره‌لرینه منسوب مطبوعات دفعه‌لرله یازمیشدیر کی، س.ج.پیشهورینین رهبرلیک ائتدیگی میللی حکومت بیر ایل عرضینده آذربایجاندا یاریم عصری‌لیک فعالیت گؤسترمیشدیر و بو اصلاحات اینکار ائدیلمز‌دیر.
آمئریکا ایمپئریالیزمی‌نین فعال یاردیمی ایله ایران ارتجاعچی‌نین آذربایجانا خیانتکار باسقینی و شاهپرست جللادلار طرفیندن آخیدیلان قانلار س.ج.پيشهورینی حدن ضیاده کدرلندیرسه ده اونو اصلا مأیوس ائتمه‌دی.
بو حادثه نی سونرا او، مهاجرت شرایطینده تجروبه‌لی تشکیلاتچیلیق فعالیتینی داوام ائتدیرمکله یاناشی اؤز گئنیش و هرطرفلی ادبی ارثینیده زنگینلشدیرمه‌یه چالیشمیشدیر.
1326-جی ایل تیر آیی‌نین 20-ده (ایونون 11-ی 1947) تصادفی آوتوموبیل قضاسی مباریز انقلابچی س.ج.پيشه وری‌نین ایران و آذربایجانین آزادلیغی و استقلا‌لی آرزوسو ایله چیرپینان اورهگینی دایاندیردی. لاکین اونون بوتون عؤمور بویو شرفله داشیدیغی انقلابی مباریزه بایراغی حال-حاضردا آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سی طرفیندن اساس مقصده دؤغرو آپاریلماقدا‌دیر...
