میر جلالین بديعي اثرلرینده
آفوريزملرین اوسلوبي خوصوصییتلري
هجر حسین اووا
بعضاً اینسان حياتینین ائله آنلاري، ائله دقیقه لري اولور کي، اونو سيخینتيدان، ترددوددن بیر ايلهي کلام، بیر بشري حيکمت قورتارا بيلیر. بئله کلاملارین دیرینی هئچ نه عوض ائده بيلمز.
واختي ايله موللانصر الددینچيلر ائزوپ ايفشا ماتئرياللاریندان بیري کيمي آفوريزملردن گئنیش ايستيفاده ائتميش، ايجتيماعي-سياسي مسللرین قاورانیلماسیندا، صینفي موباريزه‌يه موناسيبتین آيدینلاشدیريلماسیندا حيات فاکتلارینین عوموميلشدیريلمه‌سي ايل، آفوريستيک نتيجه لرله اینسان شعوورونا تاثیر گؤسترميشلر. ت.حاجییئو بو خوصوصدا يازیر: «ايجتيماعي حياتین گئنیش منظره‌لري آفوريستيک دوستورلاردا تجسسوم ائدیر. بو دوستورلارین آچيلماسي يازيچینین بديعي حقیقتینی موعینلشدیریر، حيات حقیقتینه موناسيبتي فعاللاشدیریر. دؤورون ايجتيماعي سواللارینا جاواب بو دوستورلاردا اولور، دوستورون آچيلماسي ايله سوال ايشاره‌سي نیدايا چئوريلیر».
بديعي ديلین لئکسيک ايمکانلاري دئديکده آیري-آیري سؤزلرین، فرازئولوژي بیرلشمه‌لرین ايشلنمه دایرسي، موختليف اوسولبي خوصوصییتلري نظرده توتولور. «سؤز و ايفاده‌لر متن داخيلینده موختليف علاوه معنا چالارلیقلاري قازانیر».
آفوريزملر يازيچيلار، گؤرکملي شخصییيتلر، عاغيللي اینسانلار طرفیندن دئییلميش حيکمتلي کلاملاردیر. میر جلالین بديعي اثرلري ده بئله حيکمتلي کلاملارلا - آفوريزملرله زنگیندیر. همین آفوريزملرین، بديعي اثرلرین خالق طرفینن سئويلمهسینده، شؤهرت قازانماسیندا، گنج نسلین تربییه‌سینده بؤيوک رولو اولموش و ایندي ده واردیر.
میر جلال بديعي اثرلرینه رنگ قاتا بيله‌جک، اونا گؤزلليک، ائموسيوناللیق وئره بيلجک هر بیر واحيددن ثمره لي، سربست شکيلده ايستيفاده ائتميشدیر. سربستليک ايسه بديعي ياراديجي شخص اوچون اساس کئيفيتلردن بیريدیر. بو جهتي يوکسک قییمتلندیرن میر جلال م.فوضولینین اثرلرینین ديلینی تدقیق ائدرکن بئلینسکینین بئله بیر فيکرینی سيتات گتیرميشدیر: «ياراديجيلیقدا سربستليک موعاصیرلییه خيدمتله اويوشماليدیر. بونون اوچون اؤزونو گونون مؤوضوسونو يازماغا مجبور ائتمک، فانتازییانی زورلاماق لازيم دئییل، بونون اوچون آنجاق اؤز جمعيتینین وطنداشي، اؤز دؤورونون اوغلو اولماق لازيمدیر. اؤز خالقینین ماراقلارینی منیمسمک، اؤز مئییللرینی اونون مئییللري ايله بیرلشدیرمک لازيمدیر. بونون اوچون جمعيت، خالقا رغبت، سئوگي حيسي، عملي دوشونجه‌دن، اثرین مؤوضوسونو رئاللیقدان آییرمايان ساغلام، پراکتيکي حقیقت دویغوسو لازيمدیر».
ديليميزین حيکمتلي ايفاده‌لري - آفوريزملري اینسانلارین حيات و فعاليتینین بوتون ساحه لرینی عکس ائتدیریر، عومومن بوتون اینسانلارا عایید اولان عيبرتاميز فيکیرلري ايفاده ائدیر.
تاريخن بئله کلاملارین، ايفاده‌لرین ادبییياتا گتیريلمه‌سي هومئرین آدي ايله باغلانميشدیر.
آفوريزملر ائله ايفاده‌لردیر کي، يازيچي بو ايفادلر واسيطه‌سيله بعضاً حيات حاديثه لرینه موعيین موناسيبت بيلدیرمک مقصديله اونلاري اوبرازلارین ديلینده ايشله‌دیر. بعضاً اثر، اثرین بیر حيصه سینه آفوريزملري ائپیقراف سئچیر، بعضاً ده منفي تيپلري ديگر صورتلرین ديليله تنقيد ائدرکن آفوريزملردن ايستيفاده ائدیر.
میر جلال ياراتدیغي آفوريزملري بديعي اثرلرینده موختليف اوسلوبي مقصدلرله ايشلتميشدیر. آفوريزملرین بیر قيسمي، آتالار سؤزلرینده اولدوغو کیمي، اثره و يا اثرین حيسسلرینه ائپیقراف قيسمینده ايشلنميش، بیر قيسمي ايسه اوبرازلارین ديلینین و مؤليف تهکییه‌سینین رنگارنگليگینی تامین ائتميشدیر.
میر جلال تاماميله موختليف موضولاردا آفوريزملر ياراتسا دا، يئري دوشدوکجه دونیادا تانینميش شخصيتلرین، عاقيللرین کلاملاریندان دا ايستيفاده ائتميشدیر. اونون اثرلرینده ايشلنميش آفوريزملري آشاغيداکي کيمي قروپلاشدیرا بيلريک:
١. بیر. ايستر يازيچینین اؤزونون ياراتدیغي، ايسترسه ده باشقالارینا مخصوص آفوريزملر ائپیقراف قيسمینده ايشلنميشدیر:
«بیر گنجین مانیفئستي» رومانی هؤتئنین «حيات و آزادلیق، آنجاق اونلار اوچون هر گون دؤيوشه گئدن آداملارا لايیقدیر»4 آفوريزمي ايله باشلاییر.
اثره بئله بیر آفوريزمین ائپیقراف سئچيلمه‌سي تصادوفي دئییلدیر. ائپیقرافلار اثرین اساس موضوسو، ايدئياسي حاقیندا اوخوجودا ايلکین تصورات يارادیر. بو ائپیقراف اثرده خالقین آزادلیق اوغروندا موباريزه‌سیندن صحبت آچيلاجاغیندان خبر وئریر. اوخوجونون اثره دیقتینی، ماراغینی آرتیریر.
«بیر گنجین مانیفئستي» اثرینین «گئجه نین حکمو» آدلي آلتینجي فصلینه ايسه میر جلالا مخصوص آفوريزم ائپیقراف وئريلميشدیر:
- حقیقتین گئجه‌سي يوخدور،
گئجه‌نین ده حقیقتي وار!
بو پارالئليزم ده فصلین مضمونو ايله سسلشیر. مؤليف آفوريزم واسيطه‌سيله حتّي اثري و يا همین فصلي هله اوخوماميش بیر اوخوجويا «حقیقت، دوغرويا زاوال يوخدور»، «هر قارانلیق گئجه نین بیر ايشیقلي صاباحي وار» فيکرینی تلقین ائدیر.
عئینی اثرین اون بئشینجي «قانلي گون» آدلي فصلینه مؤليف: «آزادلیغي قوروماق - اونو فتح ائتمک قدر موقدسدیر»، - آفوريزمینی ائپیقراف وئرميشدیر. عوموميليکده اثرین، ائلجه ده فسلین مزمونو ايله سسلشن آفوريزم واسيطه‌سيله تورپاغین آزادلیغي، خالقین آزادلیغي اوغروندا موباريزه‌نی موقدس موباريزه حساب ائدن يازيچي خالقا، خوصوصيله گنجلره وطنپرورليک دویغولاري آشيلاییر.
میر جلالین بديعي اثرلرینده:
بو شهرده آداملار حؤرمتسيز ياشار، تاقصیرسيز اؤلرديلر. (ن.عاصئيئو)
اینسانلارین سعادتینه چاليشماقدان گؤزل نه وار.مونتئسکيو و س. آفوريزملر ده ائپیقراف کيمي ايشلنميشدیر. بو ايسه میر جلالین دونیا ادبياتینا، دونیا مدنیتینه نه قدر ياخیندان بلد اولماسینی، عئینی زاماندا اؤزونون چوخ اینجه قلبه ماليک اولان بیر اینسان، اصل وطنداش، اصل خالق يازيچيسي اولماسینی ثوبوت ائدیر.
يازيچي چوخ سئوديگي آذربايجان شاعیري، ساتیريکي م.ع.صابیرین حيات و ياراديجيلیغیندان بحث ائدن «يولوموز هايانادیر» رومانینین «حرريت جارچيلاري» آدلي اون سککيزینجي فصلینه ائپیقراف وئردییي، صابیره مخصوص:
«اؤلمگيمه سئوینمه‌سین اغيار،
ابدي اؤلمه‌ین مراميم وار!».
- آفوريزمي اثرین و فصلین اساس موضوسو ايله تام سسلشیر. همین فصيلده يازيچي م.ع.صابیرین خسته اولدوغو سون گونلرینی، آغیر وضعیيتینی خالق اوچون يانان چیراغین سؤنمه‌سینه بنزه‌دیر:
ائله بیر چیراق سؤنوردو کي، اونون نورو اؤز وطنی اوچون هئچ ده گون ايشیغیندان آز ضروري دئییلدي. آنجاق بیر فرق وار ايدي. گونشین باتدیغینی هر کس گؤروب بيلديگي حالدا، وطن اوچون ذکاوت چیراغي اولان بیر ووجودون سؤندويونو چوخلاري بيلمیردي. حتتا بو چیراغین ايشیغي ايله قفلت يوخوسوندان قالخانلارین اؤزلري ده خبرسيز ايديلر. اونلارین معنوي قيدايا مؤحتاج گؤزلري هر گون مطبوعات صفحهلرینده طاهیرزاده نین اعجازکار ميصراعلارینی آختاریردي.
میر جلال اؤزو ده ج.محمدقولوزاده کيمي، صابیر کيمي اصل خالق يازيچيسي، اصل وطنداش ايدي. ياراتدیغي اثرلري ايله اورکلرده ياشايان يازيچینی، او بؤيوک اینسانی، بؤيوکلويو قدر ده ساده اولان بیر اینسانی تحصيل، علم، بيليک، ان اساسي ايسه اینسانلیق اؤیرتديگي بؤيوک طلبه اوردوسو و بوتؤولوکده آذربايجان خالقي اونودا بيلمز.
ايکي. يازيچینین ياراتدیغي آفوريزملردن اوبرازلارین نیطقینده تيپيکلشدیرمه مقصديله ايستيفاده ائديلميشدیر. مثلا، ببیر بي بو خبردن چوخ سئویندي. آرخايین اولدو کي، قومرونون «باشي احلد داشینا دییب، عاغلي باشینا گليب… آناسي اؤلمسین آجلیغین… آسلانی يولا گتیریر. چؤرک ائله شئيدیر کي، تولکونو آسلان ائدیر، آسلانی تولکو. دونیا دئديگین چؤرک چيخانادیر. بو وورهاووردا کيمي بيشیریر، کيمي آشیریر. هامي ايستییر تندیر باشیندا اوتورسون».
بو کيچيک پارچا کيمسه‌سيزلرین دوشدويو آجیناجاقلي وضعيتدن ذؤوق آلان ببیر بیی دقیقليگي ايل، اینجه‌ليکله خاراکتئريزه ائدیر. حياتین معناسینی وار-دؤولتده، پولدا، يئمکده گؤرن ببیر بيین دار دونیاگؤروشو، اییرنج معنوياتي حاقیندا دولغون تصوور يارادیر، اوبرازي فرديلشدیریر.
قومرو: «نه اوچون اینسان قارا گونلري اؤز اليله يوغورور؟..»
- جومله‌سي ايله قومرونون دوشدويو وضعيت، اونون اوميدسيزليگي، قدیردن نیگارانچيلیغي، پئشمانچيلیق حيس ي اوبرازلي شکيلده ايفاده اولونموشدور.
«زهردن شفا، آغادان وفا هئچ گؤرموسن؟». - آفوريزمي ايله جمعيتده اینسانلار آراسینداکي ضيديت، تضادلي موناسيبت چوخ دقیق، بدیعی بیر ديلله، داخيلي قافییه‌لي (شفا، وفا) ميصراع ايله ايفاده ائديلميشدیر.
سعادت خانیم: - قادین قلبي قاپالي بیر باغچادیر، آچاري دا قادینین اؤزونده‌دیر.
مؤليف سعادت خانیمین ديلیندن وئريلميش آفوريزم واسيطه‌سيله قادین خاراکتئرینین مورککبليگین، اینجه‌ليگینه ايشاره ائتميشدیر.
وظيفه‌نین بؤيويو-کيچيگي يوخدور. پيس و يا ياخشي ايشله‌مک واردیر - آفوريزمي ايله ايشه مسولییيتله ياناشماق، بؤيوکلوگوندن، کيچيکليگیندن آسيلي اولماياراق هر بیر ايشي اورکله، سئوه-سئوه يئرینه يئتیرمک حيسي عکس اولونموشدور. آفوريزم گنجلري امکسئورلیی، زحمته آليشدیرماق اوچون سئچيلميشدیر.
خسته‌ليک - طبابتین غدار دوشمنیدیر، - کلامي ايسه مؤليف تهکییه‌سینده وئريلديگي اوچون ادبي ديل نورمالارینا تاماميله اویغوندور.
آزادلیغي قوروماق - اونو فتح ائتمک قدر موقددسدیر.
میر جلالا مخصوص اولان بو آفوريزم «بیر گنجین مانیفئستي» رومانینین اون بئشینجي فسلینه ائپیقراف وئريلميشدیر. همین کلام واسيطه‌سيله يازيچي ان موقدس نعمت اولان آزادلیغي قوروماغین آزادلیغي قازانماقدان داها چتین، داها مسولیيتلي ايش اولدوغونو دیقته چاتدیرميشدیر.
سالاق:
- اوشاق سسي چيخمايان ائو نه‌يه لازيمدیر! دونیانین نعمتي يیغيلسین سوفري، اونا کي، کؤرپه الي اوزانمادي، هئچ! گؤتور يیغيشدیر! بئشيک اولمايان ائوه مین بزک وور، قورودور کي، قورو؛ مین پئچ ياندیر، سويوقدور کي، سويوق! اوشاق اولمايان ائوده ايسته‌ییرسن يوز قارياغدي اوخوسون، يوز قوربان چالسین، درد اسکيک دئییل! باغ-باغاتین بزگي قوشدور، ائو-ائشيگینکي اوشاق...(٣ص. ٣٠٢).
بو کيچيک متنین هر جومله‌سي بیر عيبرتاميز آفوريزمدیر. مؤليف آفوريزم واسيطه‌سيله هر بیر ائوین، هر بیر عاییله نین ان بؤيوک خوشبختليگینین کؤرپه گولوشو، کؤرپه سسي اولدوغونو دیقته چاتدیریر. آفوريزم، عئینی زاماندا «اوشاقسيز ائو سويو سوورولموش دییرمانا بنزه‌ییر» آتالار سؤزونون بیر داها ايثباتيدیر.
«يولوموز هايانادیر» رومانیندا طاهیرزاده نین (م.ع.صابیرین - ح.ح.) نیطقینده وئريلن:
- مئيدان گنج و-جيدال مئيدانیدیر. چکيله‌نی قوواجاقلار. دوزدور، من بورادان گئتمک قصدینديم. آما چکيلمک اوچون يوخ، کلله-کلله‌يه گلمک اوچون گئدیرم. - آفوريزمي ايله مولليف اوخوجولارین دیقتینه چاتدیرميشدیر کي، ياشاماق، فعاليت گؤسترمک اوچون موطلق موباريزه آپارماق لازيمدیر. بو آفوريزم ياشاماق يانماقدیر، ياناسان گرک، - کلامینین نثرله (اثرده صابیرین ديلي ايله) ايفاده‌سيدیر.
رومانین باشقا بیر يئرینده «کئچمه نامرد کؤرپوسوندن، قوي آپارسین سئل سنی»، - آتالار سؤزونو مؤليف آفوريزمله:
«مال، ائو اشياسي هميشه الده ائديله بيلر. عابیر، احتیرام ايسه پول ايله آلینا بيلمز!»، - کلامي ايله تاماملاميشدیر.
میر جلالین ديگر اثرلرینه نیسبتن «يولوموز هايانادیر» رومانی آفوريزملرله داها زنگیندیر. بو ايسه اثرین موضوسوندان، ايدئياسیندان، پئرسوناژلارین، اساسن، دؤورون ضيالي، گؤرکملي يازارلاري، ايجتيماعي خاديملري اولماسیندان ایره‌لي گلیر:
- يازي اورکدن گلن بیر سسدیر. اورک ايسه موقدس حيس لرین بئشيگيدیر.
- شاعیر د، عاليم د، موعليم ده ائلدن گوج آلماليدیر.
- بيزيم زمانميزده اینسان اینسانین جللاديدیر. کيمین کي الینده ايختییار وار، نه دئسه دوغرودور. کيم کي مظلومدور، نه دئسه يالاندی و س. آفوريزملر عئینی اثردن گؤتورولموش، ايجتيماعي-تربییوي مضمونلو کلاملاردیر.
- آزادلیق هئچ واخت، هئچ يئرده وئريلمز، او آنجاق آلینار!.. دوشمنیميز ده، دوستوموز دا بيلیر کي، يوز دفعه باسيلساق دا، مووققتيدیر. بیر دفعه قاليب گلسک، ابدي اولاجاقدیر، - آفوريزمي يئنه ده يوخاريدا آزادلیق حاقیندا، موستقيلليک حاققیندا يازيچینین سويلديکلرینی بیر داها تصدیقله‌ییر.
حيات حاقیندا آفوريستيک فيکیرلرین ايفاده اولوندوغو:
- حيات دا بئله‌دیر. يوکسلمک چتین و عظمتلي، آنجاق صفالي، فرحلي اولور: ائنمک ايسه آسان، آنی و قوووتلي اولور.
- حيات بئله‌دیر. هميشه باهاري خزان، خزانی باهار تعقيب ائدیر.
- قارینجادان يازاندا دا صنعتکار اولماق هونردیر. گول، بولبول اونسوز دا گؤزلدیر. اصيل صنعت قارینجانین دا گؤزللییینی کشف ائتمه‌ليدیر!
- کيمي آفوريزملرده يئنی و اوريژینال مؤليف دوشونجه‌سي اوبرازلي شکيلده تظاهور ائتميشدیر.
بیر جهتي ده قئيد ائتمک لازيمدیر کي، میر جلالین يالنیز بديعي اثرلري دئییل، علمي اثرلري ده آفوريزملرله زنگیندیر.
يازيچینین صنعت و صنعتکار حاقیندا قناعتلري، يئکون فيکیرلري آفوريزمه چئوريلرک بو گون ده ايشلنمکده‌دیر. میر جلالین کلاسسيک آذربايجان شاعیري محمد فوضولینین اثرلرینی تدقیق ائدرکن سؤيله‌ديگي: «فوضولي، هر شئيدن اول، قلب شاعیريدیر» - کلامي، ص.وورغون حاقیندا: «صمد وورغون بیر چوخلاري کيمي کاغيذ کورلاماميشدیر»، «ص.وورغون بؤيوک فيکیرلرین، ايدئاللارین جارچيسيدیر»، «صابیردن سونرا صمد وورغون قدر اورکلري فتح ائدن ايکینجي بیر شاعیر گؤرمک چتیندیر» کيمي فيکیرلرین هر بیري ادبي اینکيشافيميز و ادبي خاديملريميز حاققیندا درین عوموميلشدیرمه‌لردن خبر وئرن، ادبي-ائستئتيک کريتئرییايا چئوريلن نظري يئکوندور.
آفوريزملر حاقیندا سؤيله‌ديکلريميزدن بئله نتيجه چيخیر کي، میر جلال اؤز اثرلرینین مضمونونا، موضوسونا، ياراتدیغي خاراکتئرلرین سوییيه‌سینه اویغون مؤوجود آفوريزملردن ايستيفاده ائتمکله و اؤزو ده يئنی-يئنی آفوريزملر ياراتماقلا هم اثرلرینین ائکسپرئسسيوليگینی، ائموسيونال و اوبرازلي اولماسینی تامین ائتميش، هم ده ياراتدیغي آفوريزملرله اوخوجولاریندا موثبت منعوي کئيفيتلر ياراتماغا نايل اولموش، ادبي-بدیعی ديليميزي اؤز حيکمتلي سؤزلري ايله زنگینلشدیرميشدیر.
